Статья: ISLOHOTLAR, OCHIQLIK, TARAQQIYOT VA TIKLANISH YO‘LIDAGI HAMKORLIK (2024)

Doktor Gulnor Djumaeva monografiyasi uchun Markaziy masala sifatida uchta taniqli xalqaro aktyorlar-Xitoy, AQSh va Rossiyaning dinamik Markaziy Osiyo muhiti doirasidagi strategik o’zaro aloqalari tanlangan. U akademik va ilmiy jamoatchilikka Toshkentdagi universitetning taniqli olimi va katta ilmiy xodimi sifatida tanilgan. 30 dan ortiq ilmiy ishlar muallifi. Ilmiy tadqiqotlarning asosiy yo’nalishi global geosiyosiy manfaatlar va ularning Markaziy Osiyoga ta’siri hisoblanadi.

Ushbu hujjatda dengizga chiqmagan Markaziy Osiyoning savdo dinamikasi ko’rib chiqilgan bo’lib, unda O’zbekistonga alohida e’tibor qaratilgan. Ikki tomonlama dengizga chiqa olmaydigan mamlakat bo’lgan O’zbekistonning geografik kamchiliklari transport xarajatlarining yuqoriligi va tranzit muddatlarining uzayishi tufayli uning savdo raqobatbardoshligiga sezilarli darajada to’sqinlik qilmoqda. Tarixan paxta, oltin va tabiiy gaz eksporti kabi tovarlarga bog’liq bo’lgan O’zbekiston iqtisodiyoti jahon bozoridagi tebranishlarga nisbatan zaifligicha qolmoqda. Ushbu muammolarni yumshatish va savdo salohiyatini oshirish uchun tadqiqot qo’shimcha qiymatli tarmoqlarni diversifikatsiya qilish va savdo logistika infratuzilmasini takomillashtirish zarurligini ta’kidlaydi. Gravitatsion savdo modelini qo’llagan holda, ushbu hujjat Markaziy Osiyo mintaqasidagi ikki tomonlama savdo hajmiga savdoni osonlashtirish choralarining ta’sirini baholaydi. Topilmalar O’zbekistonning savdo samaradorligini oshirishda infratuzilmani rivojlantirish, bojxona modernizatsiyasi va mintaqaviy hamkorlikning muhim rolini ta’kidlaydi. Tahlil shuni ko’rsatadiki, savdo-sotiqni osonlashtirish bo’yicha ilg’or chora-tadbirlarga ega mamlakatlar O’zbekiston bilan savdo hajmini oshirmoqda, bu esa transport infratuzilmasiga strategik investitsiyalar va tartibga soluvchi islohotlar muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatmoqda. Ushbu sa’y-harakatlar O’zbekistonni jahon bozorlariga yanada samarali integratsiya qilish va mintaqada iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun juda muhimdir.

Maqolaning asosiy maqsadi “yumshoq kuch” ning mohiyatini va Frantsiya tashqi siyosatidagi “yumshoq kuch” ning ustuvor yo’nalishlari va mexanizmlarini tahlil qilishdir. Ushbu mamlakat o’zining “yumshoq ta’sirini” xalqaro miqyosda muvaffaqiyatli amalga oshirdi va ushbu strategik sohadagi ishlarni kuchaytirishda davom etmoqda. Maqolada Qozog’iston va O’zbekiston holatlari asosida Markaziy Osiyo o’lchovidagi frantsuz “yumshoq kuchi” ning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlashga urg’u berilgan. Tadqiqot natijasida ta’kidlanishicha, so’nggi o’n yilliklarda Frantsiya kabi G’arbiy Evropa mamlakatlari “yumshoq kuch” vositalaridan faol foydalanmoqda, Markaziy Osiyo mamlakatlari esa ushbu tashqi siyosiy resursni hali o’zlashtirmagan. Shu munosabat bilan frantsuz tajribasini o’rganish juda dolzarb ko’rinadi.

Bugungi kunda dunyodagi o’zgarishlar bizning haqiqatimizni tushuntira oladigan yangi nazariyalarni izlashni rag’batlantirdi va bu nazariyalar kuch, quvvat resurslari atamalarini qayta ko’rib chiqish va zamonaviy texnologiyalarni rivojlantirish zarurligiga olib keldi, ulardan foydalanish bizga imkon beradi. global geosiyosiy raqobatda muvaffaqiyatli ishtirok etish. Bugungi kunda eng keng tarqalgan tendentsiyalardan biri bu “yumshoq kuch” tendentsiyasi bo’lib, bu moddiylashtirilgan zo’ravonlik, bosim yo’qligi va harbiy majburlash ahamiyatining pasayishini anglatadi. “Yumshoq kuch” nazariyasi ilmiy doiralarda juda mashhur; ushbu kontseptsiyaga nisbatan uni nazariy va amaliy moslashtirish bo’yicha faol ishlar olib borilmoqda. Shu bilan birga, ushbu kontseptsiya bilan bog’liq aniq muammolar, shu jumladan atamaning mazmuni va talqini, uning asosiy tarkibiy qismlari va mazmuni va boshqalar aniq bo’ldi. Shuningdek, ushbu kontseptsiyaning asosiy muammolariga nazariy asosning etarli emasligi, shuningdek, “yumshoq” vositalar kuchiga tegishli bo’lgan narsalarni aniq taqsimlashning mumkin emasligi va “yumshoq” kuch “ va media siyosati va madaniy diplomatiya kabi keng qo’llaniladigan atamalar o’rtasidagi asosiy farq nima. Maqolada “yumshoq” kuch atamasining evolyutsiyasi, “atamaning asosini tashkil etgan asosiy tushunchalar, shuningdek, “yumshoq” kuch terminologiyasini talqin qilishda duch kelishi mumkin bo’lgan muammolar muhokama qilinadi. “Ushbu maqolada, shuningdek, AQShda ta’lim, madaniy va iqtisodiy sohalarda” yumshoq “ vositalardan foydalanishning asosiy yo’nalishlari va taktikasi muhokama qilinadi

Ushbu tadqiqot maqolasi turli xil sherikliklarni qamrab olish uchun an’anaviy ittifoqlardan tashqarida kengayadigan yangi asosni taqdim etadi. G’arbiy vektorni geosiyosiy ahamiyati uchun saqlab qolish, cheklangan to’g’ridan-to’g’ri ta’sir bilan bo’lsa ham, ramka Rossiya va Xitoy vektorlarini mintaqaviy chayqalishi tufayli qo’llab-quvvatlaydi. Gcc mamlakatlari kabi mintaqaviy kuchlarni o’z ichiga olgan to’rtinchi vektorni aniqlash muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiyoti rivojlanayotgan va yirik davlatlarga nisbatan betaraflikning tarixiy pozitsiyalariga ega bo’lgan ikkinchi darajali davlatlar sifatida tavsiflangan ushbu davlatlar Markaziy Osiyo bilan chuqur iqtisodiy, xavfsizlik va madaniy aloqalarga ega. Xususan, energetika va transport kabi muhim sohalardagi hamkorlik ushbu hamkorlikning ahamiyatini ta’kidlaydi. Maqolada Markaziy Osiyo davlatlarining ushbu rivojlanayotgan davlatlar bilan keng hamkorlik qilish asoslari ko’rib chiqilib, mintaqaning rivojlanayotgan geosiyosiy manzarasi haqida qimmatli tushunchalar berilgan. Tuzilgan tadqiqot orqali qog’oz g’arbiy, rus va Xitoy vektorlari uchun strategiyalarni bayon qiladi, keyinchalik to’rtinchi vektorning paydo bo’lishi va dinamikasiga e’tibor qaratadi. Maqola Markaziy Osiyoning ushbu yangi sheriklar bilan o’zaro munosabatlarini boshqaradigan motivlar va mexanizmlarni sinchkovlik bilan o’rganib chiqib, ushbu rivojlanayotgan munosabatlarga xos bo’lgan murakkabliklar va imkoniyatlarga oydinlik kiritadi. Xulosa asosiy dalillarni sintez qiladi va Markaziy Osiyodagi o’zgaruvchan geosiyosiy dinamikani aniqlash uchun keyingi tadqiqotlar uchun yo’llarni taklif qiladi.

Maqolada talabalarni xalqaro munosabatlar va diplomatiya sohasi kasbiy faoliyatiga yo‘naltirishda xorijiy tilning ahamiyati hamda xorijiy tilni o‘rgatishda samarali xalqaro muloqot ko‘nikma va kompetentsiyalarini shakllantirishning zarurligi atroflicha ko‘rib chiqiladi. Risolaning kirish qismida davlatlar va xalqlar o‘rtasidagi madaniyatlararo aloqalarning xalqaro munosabatlar tizimida tutgan o‘rnining ahamiyati yoritiladi. Voqealar shiddat bilan o‘zgarib borayotgan hozirgi murakkab zamonda dunyoning turli mintaqalarida xavsizlikni ta’minlash va hamkorlikni mustahkamlashda madaniyatlararo bog’liqlik va muloqotning ahamitiga baho beriladi. So‘nggi o‘n yillik davomida xalqaro munosabatlar sohasidagi mutaxassislar kasbiy tayyorgarlik darajasi va sifatiga qo‘yiladigan asosiy talablar qiyosiy tavsiflanadi. Asosiy qismda chet tillarini bilish darajasining xalqaro hamkorlik muvaffaqiyatiga va tashqi siyosat mahkamasiga yuklangan vazifalarni amalga oshirishda tutgan muhim o‘rni tahlil etiladi. Diplomatlar tomonidan mavjud til bilimlarini doimiy ravishda oshirib borish ularning kamolotga yetishlarida hamda diplomatik xizmat pog‘onasidan bardavom ko‘tarilishlarida muhimligi muallif tajribasi asosida talqin etiladi. Ushbu qismda diplomatik xodimlarning xoriji tilni o‘rganishlarida lingvistik, ijtimoiy-madaniy, sotsiolingvistik va diskursiv kompetentsiyalardan iborat mahorat ko‘nikmalarini shaklantirish masalasi muhokama qilinadi. Shuningdek, mazkur qismda diplomatik faoliyatda madaniyatlararo muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish zarurligi bayon etiladi. Xususan, mentalitetdagi farqlar muloqot va muzokaralar jarayonida nutqiy to‘siqlarga olib kelishi ta’kidlanadi. Shu bois xalqaro munosabatlar sohasida ishlaydigan mutaxassislar kasbiy tayyorgarlik jarayonida tili o‘rganilayotgan mamlakatning ijtimoiy-madaniy muhiti, urf-odati va an’analarini atroflicha o‘rganishlari misollar bilan tahlil qilinadi. Risolada tarjimonlarga qo‘yiladigan talablar, tildagi mavjud shevalarni bilishning muzokaralar jarayoniga ta’siri, muhokama qilinadigan mavzularga xos atamalarni o‘zlashtirishning ahamiyati ta’kidlanadi. Xulosa qismida xorijiy til nafaqat muloqot vositasi, balki kasbiy faoliyat vositasi bo‘lgani uchun ta’lim jarayonida talabalarda chet tilida lisoniy va ijtimoiy kompetentsiyani hamda bilimlar asosida mahorat va ko‘nikmalarini shakllantirish ustuvor vazifa bo‘lishi ko‘rsatiladi.

Maqolaning maqsadi Amerika tadqiqotlarining tarixiy konteksti va zamonaviy dolzarbligini taqdim etishdir. Fanning asosiy paradigmalari va ularning ijtimoiy va madaniy kontekstdagi ahamiyati o‘rganiladi. Amerika tadqiqotlarining mustamlaka davrida paydo bo‘lganidan XX asr o‘rtalarida to‘liq ilmiy ixtisosga aylanishigacha bo‘lgan evolyutsiyasi va uning baynalmilalshuvini ko‘rib chiqiladi. Amerika tadqiqotlarining mavzusi, manbalari, geografik asoslari va usullari, shuningdek, ushbu sohadagi ba’zi zamonaviy tendentsiyalar tahlil qilinadi.

Rossiya-Ukraina mojarosining kuchayishi va Rossiyaga qarshi G’arbning keyingi sanktsiyalari Evroosiyo aloqasiga chuqur va keng qamrovli ta’sir ko’rsatdi. Bir tomondan, ushbu holatlar Shimoliy va Markaziy Evroosiyo koridorlarining Xitoy va Evropa o’rtasidagi tranzit yo’llari rolini sezilarli darajada kamaytirdi va dengiz transportiga geosiyosiy omillar ham tahdid solmoqda. Shu bilan birga, Rossiya-Evropa energetika savdo tarmog’i va infratuzilma aloqalari muhim o’zgarishlarga duch kelmoqda, neft va gaz quvurlari tez-tez siyosiylashtirilib, ularga qarshi turish va tahdid qilish kabi maqsadlarda foydalaniladi va shu bilan Evroosiyo aloqasi xavfsizligini buzadi. Boshqa tomondan, bu geosiyosiy o’zgarishlar, shuningdek, Rossiya va Belarus kabi Xitoy va Yevroosiyo iqtisodiy Ittifoqi (EAEU) mamlakatlari o’rtasidagi hamkorlikni chuqurlashtirish, Trans-Kaspiy xalqaro Transport yo’nalishi (TITR, o’rta koridor), Xitoy-Qirg’iziston-Ikkinchi O’rta yo’lakning bir qismi sifatida O’zbekiston temir yo’li va xalqaro Shimoliy-Janubiy Transport yo’lagi (INSTC). Ushbu fonda Rossiya, Xitoy, Qo’shma Shtatlar va Evropa har biri o’zlarining ulanish strategiyalarini ishlab chiqdilar, bu Evroosiyo ichidagi turli sub-mintaqalarning geosiyosiy dinamikasiga qarab “ulanish urushlari” yoki hamkorlikdagi tarmoq qurilishining turli xil o’zaro ta’sir stsenariylariga olib keldi. Shu nuqtai nazardan, Markaziy Osiyoning Evroosiyo ulanishidagi hal qiluvchi roli tobora ommalashib bormoqda va uni Evroosiyo ichida yangi ulanish markazi sifatida paydo bo’lishi va butun qit’ani qamrab oladigan ulanish tarmog’ini qurishga rahbarlik qilmoqda.

21-asrda davom etayotgan integratsiya jarayoni yangi xavfsizlik kun tartibiga, xususan, Xitoy va Markaziy Osiyo mamlakatlari o’rtasidagi transchegaraviy xavfsizlik bo’yicha hamkorlikka olib keldi. Ushbu yangi kun tartibi uchta asosiy tashvishlarni o’z ichiga oladi: tovarlar va odamlarning chegaralar bo’ylab harakatlanishi, transchegaraviy infratuzilma va chegaralar bo’ylab ma’lumotlar oqimi. Kelajakda transchegaraviy xavfsizlikni boshqarishning takomillashtirilgan mexanizmlari mintaqaviy fuqarolarning rivojlanish imkoniyatlariga yordam beradi. Shunga qaramay, transchegaraviy xavfsizlikning tobora murakkablashib borayotgan tabiati hukumatlardan terrorizmga qarshi kurash va jinoyatchilikka qarshi kurash kabi doimiy muammolarni, shuningdek, odamlar va ma’lumotlar oqimini engillashtirish kabi yangi muammolarni hal qilishni talab qiladi. Ushbu muammolarni hal qilish uchun Xitoy Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan hamkorlikni kuchaytirishi kerak.

Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetida energetik diplomatiya va geosiyosat markazi tashkil etilgan bo’lib, u O’zbekistonning barqaror rivojlanishi va mamlakat milliy manfaatlarini xalqaro maydonda ilgari surish uchun nafaqat ilmiy-nazariy, balki amaliy ahamiyatga ega tizimli tadqiqotlar olib borishga mo’ljallangan.